تجارت میان دولت‌ها و ملت‌ها همواره یکی از شاخص‌های پیشرفت و توسعه داخلی برای کشورها بوده است. صادرات تولیدات داخلی موجب ارتقای سطح زندگی، تقویت فرهنگ ملی و ساختارسازی برای تعامل بلندمدت و همزیستی مسالمت‌آمیز با سایر کشورها می‌شود. علاوه بر این، این نوع تجارت بین‌المللی مانعی برای کشمکش‌ها و تنش‌های سیاسی است و هزینه ورود به این عرصه را برای طرف‌های تجاری افزایش می‌دهد. وزارت امور خارجه گام‌های اولیه مناسبی برای تقویت و حمایت از تجارت ایران در عرصه جهانی برداشته است که باید برای تحقق این هدف از سایر متخصصین نیز بهره گیرد.
ایران با ۱۵ کشور مرزهای زمینی و دریایی دارد که شامل پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، روسیه، قزاقستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، عراق، کویت، عربستان، قطر، بحرین، امارات متحده عربی و عمان می‌شود.
تجارت ایران با عراق
صادرات به عراق به‌خاطر شرایط اقلیمی و اقتصادی این کشور فرصت بازرگانی مهمی برای ایران محسوب می‌شود. عراق برای تأمین نیاز کالاهای دسته غذایی شدیداً به واردات وابسته است. بازار عراق اصلی‌ترین هدف تجار و بازرگانان ایرانی است. مهم‌ترین رقبای کالاهای صادراتی ایران به عراق کشورهای آمریکا، چین، کره جنوبی و ترکیه هستند. پایین بودن هزینه حمل‌ونقل و تعرفه گمرک از دلایل اصلی محبوبیت صادرات کالا به عراق است. بصره تنها با ۲۰ کیلومتر فاصله از شهر آبادان، یکی از بازارهای مناسب برای فروش محصولات ایرانی است. میزان مبادلات دو کشور ایران و عراق در طی چندین سال گذشته به بالاترین حد خود رسیده است، به‌طوری‌که تنها در سال ۹۹ بیش از ۱۰ میلیارد دلار کالای غیرنفتی به عراق صادر شد.
تجارت ایران با ترکیه
ترکیه با قرار گرفتن در یکی از حساس‌ترین مناطق جهان، موقعیت جغرافیایی استراتژیکی دارد. کشورهای بسیاری، به‌ویژه ایران، از خاک ترکیه برای ترانزیت کالا و انرژی استفاده می‌کنند. رقابت ایران و ترکیه در حوزه‌های مختلف قدمتی تاریخی دارد و دست‌کم از زمان صفویه و امپراتوری عثمانی در جریان است. با این حال، دو کشور برای قرن‌ها شرکای تجاری یکدیگر بوده‌اند و روابط اقتصادی و فرهنگی قوی بین دو ملت وجود دارد.
از نظر تجارت، عمده صادرات ترکیه به ایران شامل ماشین‌آلات صنعتی، تجهیزات حمل‌ونقل، آهن و فولاد، منسوجات و مواد شیمیایی است. از سوی دیگر، عمده سبد صادراتی ایران به ترکیه شامل محصولاتی بر پایه نفت و گاز می‌شود. به‌رغم تنش‌های سیاسی میان دو کشور در چند سال اخیر، حجم تجارت ایران و ترکیه همواره نسبتا ثابت بوده و حتی در دهه گذشته روند افزایشی داشته است.
تجارت ایران با افغانستان
افغانستان یکی از کشورهای همسایه ماست و واردکننده بسیاری از محصولات خوراکی، کشاورزی و صنعتی از ایران. در سال‌های اخیر، این کشور هر چند سال یک بار درگیر جنگ و ناآرامی شده است و بسیاری از برندها و نام‌های تجاری بین‌المللی از بازار نزدیک به چهل میلیونی آن چشم‌پوشی کرده‌اند. با این وجود، صادرات ما به افغانستان همیشه پابرجا مانده است. این کشور به آب‌های آزاد دسترسی ندارد و بیشتر وارداتش را از همسایه‌هایش انجام می‌دهد.
ارزش کل صادرات ایران به افغانستان در رشته محصولات منتخب در سال ۲۰۲۰ معادل ۷۵۸.۲ میلیون دلار بوده که این رقم در سال ۲۰۲۱ به یک میلیارد و ۵۶ میلیون دلار افزایش یافته است. اما در سال ۲۰۲۲ این رقم به صفر رسید. همچنین با وجود رشد ۱۱۳۴ درصدی صادرات محصولات معدنی ایران به افغانستان در سال ۲۰۲۱، این رقم در سال ۲۰۲۲ به صفر رسید.
تجارت ایران با پاکستان
به اعتقاد کارشناسان، پاکستان به گاز، به صنعت پتروشیمی، محصولات ساختمانی، رنگ، انواع و اقسام میوه‌جاتی که ایران دارد مثل سیب و انگور احتیاج دارد که پاکستان واردکننده آن است. در مقابل، پاکستان صادرکننده برنج، کاغذ و محصولاتی از این دست است. کنجد و میوه‌های مختلف مثل انبه از پاکستان به ایران صادر می‌شود. بنابراین، دو کشور اقتصاد مکمل و جمعیت بسیار زیادی دارند اما تاکنون به دلایل مختلف از جمله قوانین پیچیده گمرکی، مشکلات تحریمی و … سطح روابط دو کشور به حد مطلوب نرسیده است.
بررسی وضعیت تجارت ایران و پاکستان در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که صادرات ایران به پاکستان از نظر ارزش روند صعودی داشته است، به‌گونه‌ای که از ۱.۲ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۷ به ۲.۰۷ میلیارد دلار در پایان سال ۱۴۰۲ رسیده است. سهم صادرات ایران به پاکستان در این دوره روند ثابتی داشته است؛ بیشترین سهم با ۴.۱ درصد برای سال ۱۴۰۲ و کمترین سهم با ۲.۶ درصد برای سال ۱۴۰۰ بوده است.
تجارت ایران با ترکمنستان
ترکمنستان دیگر مانند دهه ۱۹۹۰ کشور مصرف‌کننده نیست و سیاست‌های خود را بر مبنای تولید و صنعت گذاشته و محدودیت‌های صادراتی زیادی دارد. برخی از کالاها را در داخل تولید می‌کنند و با گذاشتن عوارض صادرات، محدودیت‌هایی برای ورود این کالاها به کشور وضع کرده‌اند.
اما مصالح ساختمانی با توجه به اینکه ترکمنستان همیشه پروژه‌های بزرگ شهرسازی دارد، همواره نیاز به واردات دارد و آن را از ایران تأمین می‌کند. همچنین، ترکمنستان به واردات گل و گیاه‌های زینتی در شهرسازی نیاز دارد که آن هم توسط شرکت‌های ایرانی تأمین می‌شود. تجار ایرانی در سنگ‌های زینتی، گرانیت و مرمر در ترکمنستان حرفی برای گفتن دارند و توانسته‌اند بخش اعظم سنگ‌های تزئینی شهرهای هوشمند آرکاداق که به تازگی افتتاح شده است را تأمین کنند. همچنین برخی از اقلام مانند محصولات پلاستیکی و لاستیکی، فولاد و بخش بزرگی از نیازهای فلزی از طریق ایران برای این کشور تأمین می‌شود. با این حال، فرصت‌های زیادی برای تأمین نیازهای ترکمنستان وجود دارد که این حجم از صادرات را باز هم راضی‌کننده نمی‌کند.
